Po co w ogóle pościmy? Jakie znaczenie ma post?

Post ma spełniać rolę duchowego przygotowania się do wydarzeń religijnych, pogłębić i odnowić wiarę. Traktowano go zawsze jako ćwiczenie wytrwałości religijnej i oczyszczenie. Nie ma on wiele wspólnego z modnymi współcześnie dietami, choć wykorzystuje podobne mechanizmy i aspekty postu. Poszczono nie tylko w kręgu kultury chrześcijańskiej. Post był znany w starożytnym Egipcie, Asyrii, u Majów i Azteków, Celtów, żydów i w kręgu kultury islamu.

Najbliższy nam jest post, który wyrasta z kręgu kultury chrześcijańskiej. Od samego początku chrześcijanie pościli, przejmując zwyczaje gmin żydowskich, które jednak z czasem ukonstytuowały własne zwyczaje postu, odcinając się od rygorystycznego przestrzegania prawa życia religijnego w judaizmie.

Post w chrześcijaństwie

W Kościele katolickim ludzie pościli od samego początku. Najpierw był to post, który miał być wyrazem pokuty za grzechy. Potem jednak przybrał charakter przygotowania się do wielkich wydarzeń religijnych, takich jak przyjęcie sakramentów (post przed Eucharystią od III wieku) oraz świąt Wielkiejnocy. Początkowo post ten był krótszy – trwał kilka dni (pierwsze wzmianki o nim pochodzą z około II wieku), a z czasem dni postnych dodawano. Dopiero w IV wieku ustalono 40-dniowy post przed Wielkanocą. Dodano też post w okresie przed Bożym Narodzeniem (adwent). Poszczono wtedy, jedząc tylko jeden posiłek dziennie. Należy pamiętać, że początkowo post miał być ograniczeniem posiłków w ciągu dnia, a nie miał charakteru jakościowego. Miał dystansować do tego, co materialne, na rzecz wartości duchowych. Post eucharystyczny obowiązywał od 1418 roku. Przed przyjęciem Komunii Świętej nie wolno było spożywać żadnych pokarmów od północy. W 1964 w Polsce zniesiono ten przepis, ale nadal obowiązuje post eucharystyczny, który mówi o niejedzeniu godzinę przed przyjęciem Komunii Świętej.

W Kościele katolickim obowiązuje dwuwymiarowy post: jakościowy – od powstrzymywania się od jedzenie pokarmów mięsnych (zasady postu określają obecnie biskupi danego kraju i obowiązuje od 7 roku życia do 60) oraz ilościowy (jedzenie jednego posiłku do syta i dwóch lekkich z wyłączeniem dzieci do 14 roku życia oraz osób po 60 roku życia oraz oczywiście osób z problemami zdrowotnymi). Kościół powszechny zachowuje na całym świecie dwa dni postu ścisłego: w Środę Popielcową rozpoczynającą Wielki Post oraz Wielki Piątek – dzień śmierci Jezusa na Krzyżu. Należy więc pamiętać, że zasady postu określone przez biskupów obowiązują w danym kraju. Tak więc, jeśli pojedziemy do innego kraju, nie obowiązuje nas zasada niejedzenia mięsa w piątek, jeśli na terenie, na jakim się znajdujemy, ten post nie obowiązuje. Także w podróży post jakościowy nie obowiązuje, nawet w naszym kraju. 

Post w Kościołach wschodnich

Przestrzeganie postu na Wchodzie było i jest bardziej rygorystyczne, a czas postny był w ciągu roku dłuższy. Zasady postu wywodzono z antycznego sposobu podejścia do zdrowia. Miał więc swoje korzenie w zdrowotnych i naturalnych aspektach medycznych jedzenia. Post jakościowy obejmuje nie tylko mięso, ale i nabiał, a nawet ryby. Pości się przed Wielkanocą, Bożym Narodzeniem, ale też, inaczej niż w Kościele katolickim, przed innymi świętami: przed 15 sierpnia (świętem Zaśnięcia Matki Bożej), przed świętem Piotra i Pawła 29 czerwca (post apostolski) oraz we wszystkie środy i piątki roku.  

Post w Kościołach protestanckim  

W kościele czas Wielkiego Postu nazywany jest czasem Pasji. Ewangelicy, podobnie jak katolicy, podkreślają znaczenie trzech praktyk życia duchowego w tym czasie: postu, jałmużny i modlitwy. Jednak zaznaczają, że kolejność ich praktykowania powinna na pierwszym miejscu stawiać: jałmużnę, modlitwę i na końcu post. Dlatego też częściej używają określenia czasu przed Wielkanocą czasem Pasji, a nie postu – by podkreślić, że same praktyki postne mogą zubażać ten wyjątkowy dla chrześcijan czas. Z zapisów synodów protestanckich mamy też wiedzę, że protestanci stosowali post naturalny – czyli jedzenie jednego posiłku wieczorem bez określania jakości posiłku. W ciągu dnia mogą tylko pić wodę lub też wino lub piwo. Pościli przed wielkimi wydarzeniami religijnymi, takimi jak przyjmowanie sakramentów, ale i przed ważnymi wydarzeniami politycznymi (elekcja króla, stan wojennej zawieruchy). Przez stosowanie postu naturalnego (ilościowego) w kręgu kultury protestanckiej nie wykształciła się charakterystyczna kuchnia postna, jak to ma miejsce w kręgach i obszarach, gdzie panował katolicyzm.

Post w judaizmie

Post w judaizmie to niezwykle stara tradycja związana z biblijnymi zapisami. Podstawowym dniem postu i pokuty jest święto Jom Kimpur – Sądny Dzień. Odrzucenie wszelkich cielesnych potrzeb obejmuje też mycie, używanie kosmetyków, noszenie skórzanego obuwia, uprawianie seksu, jedzenie i picie – pięć czynności, które mają odzwierciedlać pięć ksiąg Tory. W tym czasie żydzi modlą się w synagodze od wczesnych godzin rannych do popołudnia – wracają na drzemkę do domu i po południu znów wracają do synagogi się modlić. Z postu zwolnione są dzieci, kobiety w połogu i oczywiście osoby chore. Pości się także w inne dni upamiętniające trudne wydarzenia dla narodu izraelskiego (m.in. zdobycie i oblężenie Jerozolimy, zburzenie świątyni). Rygor poszczenia jest przestrzegany niezwykle skrupulatnie. Judaizm ma w swej naturze szczegółowe przepisy, które określają dokładnie, co można, a czego nie wolno robić.

Post w islamie

Post w islamie należy do pięciu filarów wiary, czyli fundamentu. Dlatego jego znaczenie jest kluczowe w wyznawaniu islamu. Początkowo post w islamie był krótki, z czasem przekształcił się w 40-dniowy post zwany miesiącem ramadan. Jest obchodzony w dziewiątym miesiącu roku. Jednakże ze względu na kalendarz księżycowy obchodzony jest w różnym czasie w roku.  Pości się cały dzień – od wschodu do zachodu słońca. Kiedy zapadnie zmrok, można jeść do syta. Jednak póki jest jasno, obowiązuje całkowity zakaz spożywania posiłków i napojów. Kiedyś przed świtem w miastach muzułmańskich chodził bębniarz, oznajmiając bliski wschód słońca, aby ci, którzy muszą, zjedli śniadanie przed początkiem nowego dnia. Koniec postu wieczorem oznajmiany jest dziś w radio lub telewizji. Cała rodzina siada wtedy do obfitego i uroczystego posiłku. Czas ten ma charakter rodzinny. Muzułmanie w tym czasie praktykują także gościnność i dawanie jałmużny. Z tego rygorystycznego postu zwolnione są osoby starsze, chorujące, kobiety w  ciąży i ciężko pracujące. Dzień kończący ramadan jest wielkim świętem. Muzułmanie obdarowują się wtedy prezentami i świętują.

Post w buddyzmie i hinduizmie

Zarówno w jednym, jak i drugim wierzeniu post jest najbardziej praktykowany przez wytrawnych mistrzów ascezy. Jednak świeccy również poszczą. Zwykle ograniczają spożywanie mięsa do kilku dni w miesiącu. Więcej jednak buddystów lub hinduistów jest wegetarianami lub weganami. Nie ma jednak przymusu do tego rodzaju diety. W obu przypadkach post ma być drogą do osiągnięcia oświecenia. Buddyjscy mnisi poszczą więcej – nawet do osiemnastu dni, tylko o niewielkiej ilości wody. Budda mówił, że Droga Złotego Środka  jest najskuteczniejszą – bez zbytniego zatracenia się w dobrach materialnych i rozkoszy oraz bez drakońskich postów.

Zwyczaje postne w Polsce

Środa popielcowa – środa wstępna

Nazywana tak od wstępu w czas Wielkiego Postu. Najbardziej rozpowszechnionym i znanym, nie tylko w Polsce, jest obrzęd sypania głów popiołem. Ma on oznaczać gotowość do wejścia w czas pogłębionego życia religijnego. Kiedyś wierzono, że popiół ten pochodził ze spopielonych kości ludzkich. Dziś wiemy, że formuła „prochem jesteś i w proch się obrócisz” nie nawiązuje bezpośrednio do prochów umarłych, a popiół jest uzyskiwany z zeszłorocznych palm wielkanocnych. Zwyczaj sypania głów popiołem znany jest od IV wieku, jednak pierwotnie stosowany był tylko dla publicznych pokutników.

Jeden z najstarszych zwyczajów wielkopostnych mówił, że w Środę Popielcową należy usunąć wszelkie mięso, tłuszcz z garnków, nawet nabiał. Patelnie i brytfanki do pieczenia mięsa należy wynieść na strych, tak by w okresie 40-dniowego postu zapomnieć o jedzeniu mięsa. Dopiero potem ludzie szli do kościoła na obrzęd posypania głów popiołem.  Na strych wynoszono też instrumenty muzyczne. Zakazane były wszelkie zabawy. Dzieci karcono nawet za większe hałasy i śmiech. W tym dniu gospodynie nastawiały przy piecu wodę z mąką żytnią na zakwas, który był podstawą wielkanocnego żuru. Miał on nawet zabawne określenie "pan żurowski". Był to dzień nastawania ciszy i powagi, skromnego jedzenia i oczekiwania na święta. Jedzono wtedy żur postny, kasze, śledzie, chleb, ziemniaki gotowane, kapustę kiszoną, rozgotowane zupy zwane brejkami. Tylko niedziela była dniem na bardziej bogate jedzenie. Na dworach szlacheckich i magnackich post nie był tak nie do zniesienia, bo w Polsce rozbudowała się tradycja kuchni postnej (o czym będzie można przeczytać za tydzień). Jedzono dużo ryb przyrządzanych na rozmaite sposoby, a także słynną polewkę piwną.

W czasie postu rezygnowano z palenia tytoniu, fajki i picia alkoholu. A na dworach wieczorami czytano duchowe lektury, na wsiach słychać było wspólne modlitwy lub pieśni wielkopostne.

Półpoście

W połowie postu przez wsie i miasteczka przebiegał chłopak, kołacząc kołatką, rozbijając gliniane garnki wypełnione popiołem, szczególnie o drzwi domów, w których mieszkały panny na wydaniu. Dzień ten wyznaczający połowę postu nazywany był też często przez to dniem garnkotłuka. Dzień ten oznaczał, że nieuchronnie zbliża się czas świętowania i wiosennych porządków.

Obrzędy przywoływania wiosny

Niezwiązany już z religijnym kontekstem czas nadchodzenia wiosny przypadał właśnie na okres postu. Pradawne zwyczaje związane z nadchodzeniem i przywoływaniem wiosny zachowały swą żywą tradycję. Najczęściej przejawiał się on w topieniu marzanny. Kukła, upchana ze słomy i ubrana w ludowy, odświętny strój kobiecy na wysokim kiju, obnoszona była w orszaku dziewcząt z piosenkami na ustach od domu do domu. Kiedy obeszły już wszystkie domostwa zdzierano z niej ubranie, podpalano i topiono w stawie, rzece czy jeziorze, wcześniej zanurzając ją w kałuży. Zwyczaj ten miał symboliczne znaczenie topienia śmierci, zimy i oczekiwania na nowe. Przetrwał on we współczesnych obchodach pierwszego dnia wiosny, obchodzonego nawet w szkolnych społecznościach, kiedy to uczniowie przygotowują swoją marzannę. Kiedy utopiono już marzannę, rozpoczynał się obrzęd gaika. Następnego dnia wnoszono do wsi dużą sosnową gałąź, przyozdobioną wstążeczkami, papierowymi ozdobami, wydmuszkami jaj. Wniesienie gaika lub Nowego Latka zwiastowało nowy rok, nowe siły witalne przyrody i początek nowego okresu prac w polu i na wsi. Gospodynie dawały niosącym gaik gościniec i drobne monety.

Jak widać, czas postu jest obecny we wszystkich kulturach. Człowiek w swojej refleksji na życiem musi doświadczyć ograniczenia tego, co materialne, nie tylko w posiadaniu, ale nawet w jedzeniu, by dotkliwiej poczuć, co w nim przeważa: być czy mieć? Praktyka postu wpisana w rytm życia i społeczności w określonej kulturze może nam uświadomić nie tylko, kim jesteśmy, ale i do czego dążymy. Może pomóc nam wykrystalizować nasze cele i sens życia.