O tym, w jakim sposób reagujemy na różne bodźce, jaki jest nasz czas reakcji i jak postrzegamy świat, decydują funkcje poznawcze. Czym są funkcje poznawcze? Są to wszelkie procesy umysłowe zachodzące w mózgu, które pozwalają na odbieranie, przetwarzanie i przechowywanie bodźców docierających do nas z otoczenia, a ich kształtowanie to jeden z kluczowych elementów w procesie rozwoju człowieka. Do tych funkcji poznawczych należą między innymi proces uwagi oraz spostrzegania. W dzisiejszym artykule będziemy mogli dowiedzieć się trochę więcej na temat tych procesów, również od strony neurologicznej.

Czym jest uwaga?

Jedną z najważniejszych umiejętności ludzkich jest odróżnianie bodźców wzrokowych, dźwiękowych czy też przedmiotów i konkretnych cech charakteryzujących danego człowieka. Każdy z nas różni się szybkością poznawania otoczenia oraz reakcją na pojawiające się bodźce. Możemy zatem dostrzec różnice w penetracji czy przeszukiwaniu wielkości obszaru oraz liczbie błędów popełnianych podczas selekcjonowania materiału zgodnego z założonym kryterium (Ciechanowicz, 2006). Za te umiejętności odpowiedzialne są między innymi dwa procesy: proces uwagi i proces spostrzegania. Według Nęcki uwaga to „system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych”. Zagadnieniem procesu spostrzegania zajął się Maruszewski, który twierdził, że „współczesne badania nad spostrzeganiem ukazują coraz więcej związków między aktywnością różnych struktur neuronalnych a wyodrębnianiem specyficznych treści. Są to badania nad detektorami cech”. Czytając te definicje, możemy wnioskować, że te dwa procesy są ze sobą powiązane. Do takich samych wniosków doszedł też Falkowski, który podkreślił, że cechą charakteryzującą spostrzegawczość jest selektywność. Oznacza to, że proces spostrzegania nie dotyczy wszystkiego, co otacza daną osobę. O tym, co spostrzegamy, decyduje proces uwagi.

Trochę neurobiologii

Uwaga jest bardzo skomplikowanym procesem, podczas którego aktywizuje się wiele struktur mózgowia. Mówiąc o mózgowej organizacji procesów uwagi, w szczególności skupiamy się na trzech strukturach:

  1. Twór siatkowaty – rozproszona sieć neuronów w rdzeniu pnia mózgu rozciągająca się od śródmózgowia do rdzenia przedłużonego. Twór siatkowaty bierze udział m.in. w filtrowaniu (blokowaniu lub przekazywaniu) informacji czuciowych do kory mózgowej. Pobudzenie tworu siatkowatego jest niezbędne dla utrzymania układu nerwowego w stanie świadomości (czuwania).
  2. Wzgórze – część międzymózgowia znajdująca się pod spoidłem wielkim, do którego przylega podwzgórze. Jest odpowiedzialne za wstępną ocenę bodźców zmysłowych i przesyłanie ich do kory mózgowej z wyłączeniem węchu. Odgrywa istotną rolę w procesach uwagi i kontrolowaniu dostępu do danych czuciowych.
  3. Kora mózgowa – część istoty szarej układu nerwowego. W jej skład wchodzą liczne komórki nerwowe, które zajmują się odbieraniem, wysyłaniem oraz przetwarzaniem impulsów nerwowych.

W obrębie tych struktur możemy wyróżnić poszczególne elementy, które odpowiadają za trzy podstawowe funkcje uwagi:

  1. Czujność – za tę funkcję odpowiedzialny jest system brzuszny, w którego skład wchodzą: miejsce sinawe, prawy płat czołowy oraz prawy płat ciemieniowy. Natomiast głównym neuroprzekaźnikiem biorącym udział w tym procesie jest norepinefryna.
  2. Ukierunkowanie uwagi – za tę funkcję odpowiedzialny jest system grzbietowy, a strukturami, które biorą udział w tym procesie, są: płacik ciemieniowy górny, styk skroniowo-potyliczy, czołowe pola wzrokowe i wzgórki górne. Głównym neuroprzekaźnikiem biorącym udział w ukierunkowywaniu uwagi jest acetylocholina.
  3. Uwaga wykonawcza – za tę funkcję odpowiedzialna jest przednia część zakrętu obręczy oraz jądra postawy. Natomiast dopamina pełni rolę głównego przekaźnika.

Możemy jeszcze bardziej zagłębić się w procesy uwagi pod względem neurobiologicznym. Tak naprawdę każda mniejsza funkcja uwagi kontrolowana jest przez inny system lub też konkretną strukturę. Są one ze sobą ściśle powiązane, a ich funkcjonowanie często jest ciągiem przyczynowo-skutkowym. Dla przykładu, za wewnętrzne sterowanie uwagi oparte na aktualnych celach odpowiedzialny jest system czołowo-limbiczny, jednak aby ten proces mógł zafunkcjonować, potrzebna jest aktywacja struktur przedczołowych, gdyż muszą być one aktywne we wszystkich formach uwagi – pełnią nadrzędną funkcję kontrolną. Dodatkowo, aby ukierunkować naszą uwagę na aktualnie postawiony cel, oprócz struktur czołowo-limbicznych, potrzebna jest także aktywacja hipokampa oraz płatów czołowych, które pomagają podtrzymać motywację. Jest to tylko jeden z wielu przykładów funkcjonowania naszej uwagi.

Dbajmy o nasz rozwój

Każda z funkcji poznawczych jest istotna w życiu człowieka. Proces uwagi, o którym mogliśmy dzisiaj przeczytać, jest niezwykle złożony. Właśnie dlatego tak ważna dla naszego rozwoju jest znajomość złożoności tych procesów. Świadomość tego, jak wiele struktur zaangażowanych jest w jeden z podstawowych procesów poznawczych, pomaga zrozumieć, jak ważne dla naszego codziennego funkcjonowanie jest zdrowie psychiczne. Bez prawidłowego balansu neuroprzekaźników, bez odpowiedniej kontroli impulsów nie jesteśmy w stanie utrzymać prawidłowego funkcjonowania jednego z podstawowych procesów funkcji poznawczych, jakim jest uwaga. A bez niej nie zdołalibyśmy w pełni uczestniczyć w życiu rodzinnym, społecznym i dążyć do samorozwoju.