„Rodzina, rodzina, rodzina, ach, rodzina.

Rodzina nie cieszy, nie cieszy, gdy jest –

Lecz kiedy jej ni ma –

Samotnyś jak pies!”

Słowa piosenki Kabaretu Starszych Panów opisują częste uczucia wielu osób w trudnych okresach funkcjonowania rodzinnego. Czym jest rodzina według naukowców i czy da się w jakiś sposób zbadać jakość życia rodzinnego?

Rodzina

Badacze wyróżniają pojęcie rodziny w ujęciu tradycyjnym oraz współczesnym. Według ujęcia tradycyjnego rodzina to małżeństwo heteroseksualne i dzieci (Bouchard i Lachance-Grzela, 2016). Rodzinę tworzą zatem dwie osoby dorosłe niespokrewnione ze sobą i odmiennej płci oraz ich potomstwo, wspólnie mieszkający i wzajemnie zależni. Według ujęcia współczesnego istnieje wiele definicji, które zmieniają się pod wpływem nowych zmian kulturowych. Autorem jednej z definicji jest Liberska, która określa rodzinę jako system społeczny cechujący się określoną strukturą, wyznaczoną liczbą osób i łączącymi ich relacjami. Natomiast według Bernsteina przyjmuje się, że jeżeli grupa ludzi postrzega siebie jako rodzinę, to tak powinna być traktowana. Powstały również kryteria rodziny, które upoważniają do identyfikowania się grupy osób jako rodziny oraz określania jej tożsamości. W kryteriach wyróżniamy:

  • wzajemną zależność – każdy członek rodziny jest zależny nie tylko od własnych działań, ale także od zachowań osób jej bliskich;
  • odpowiedzialność rozumianą jako długoterminowe zobowiązanie;
  • traktowanie potrzeb rodziny jako priorytetu – uwzględnianie potrzeb rodziny przy podejmowaniu ważnych decyzji;
  • wspólnotowość, którą także możemy podzielić na:
    • terytorialną – utrzymanie kontaktu i wzajemnej dostępności ze względu na wspólne przebywanie w otoczeniu, określonym terytorium (dom);
    • emocjonalną – wzajemność uczuciowa, okazywanie troski i zaspokajanie potrzeb emocjonalnych członków rodziny;
    • poznawczą – ustalanie wspólnych zasad, kształtowanie poglądów, poczucie zaufania, więzi i lojalności;
    • duchową – wspólne kształtowanie tradycji, zwyczajów i rytuałów rodzinnych, tworzenie wspólnej historii, poczucie ciągłości i sensowności istnienia;
    • ekonomiczną – zabezpieczenie życia finansowego rodziny, wspólnota materialna odnosząca się nie tylko do pieniędzy, ale także do przedmiotów czy przestrzeni.

Familizm

  • Familizm to wartość kulturowa rodziny – kultura wyznacza wzory i normy regulujące życie rodzinne. „Rodzina jest ponadczasowa i występuje we wszystkich kulturach, ale sposoby wyrażania wartości rodziny różnią się w zależności od kultury” (Sułkowski, 2013). W 2017 roku Goldberg-Looney zdefiniował familizm jako centralną wartość kulturową gwarantującą priorytetowe traktowanie rodziny. Familizm stał się miarą swoistą systemu rodzinnego: „moc (rodziny) może być inna w społeczeństwach kolektywistycznych i inna w społeczeństwach indywidualistycznych. Osoby z kultur kolektywistycznych, takich jak latynoamerykańska, wietnamska i afroamerykańska ujawniają większe tendencje prorodzinne związane z opieką, troską o członków rodziny niż osoby z kultur indywidualistycznych” (Hinojosa, Zsembik i in., 2009; Scharlach i in., 2006). Z badań przeprowadzonych w ostatnich latach wynika, że wartości familizmu, takie jak: silna identyfikacja z rodziną, poczucie jedności, lojalność wobec członków rodziny, zobowiązanie wyrażane przedkładaniem potrzeb rodzinnych nad indywidualne oraz wsparcie mają pozytywny wpływ na jednostkę i pomagają jej w kształtowaniu i rozwoju. Jocson i Ceballo w 2020 roku wykazali, że familizm znacznie łagodził związek między narażeniem na przemoc a depresją i lękiem. W 2019 roku Cmapos wykazał, że wsparcie rodzinne jest niezbędne dla zdrowia i poczucia dobrostanu jednostki. Natomiast z badań Browna i Munsona (2020) wynika, że popieranie wartości familizmu przez młodych dorosłych Latynosów, Afroamerykanów i Azjatoamerykanów było powiązane z: wyższą samooceną, mniejszą liczbą objawów depresji i lęku, lepszym subiektywnym poczuciem zdrowia.

Ale zgodnie ze słowami wcześniej przytoczonej piosenki Kabaretu Starszych Panów familizm ma także swoje ograniczenia. Badacze wskazują na trzy główne negatywne skutki, które możemy zaobserwować:

  • solidarność krewniacza, która może prowadzić do nepotyzmu;
  • lojalność – wzmacnia konformistyczny styl komunikacji, ogranicza ujawnianie nieprawidłowych, niebezpiecznych relacji w rodzinie; osoba musi wybierać między ochroną rodziny a ochroną siebie;
  • zobowiązanie – przedkładanie potrzeb rodziny nad potrzeby własne, co w pewnych sytuacjach np. wymagania w zakresie opieki, może być tak przytłaczające, że cierpi na tym zdrowie psychiczne i fizyczne (Fugini i in., 2009; Wheeler i in., 2018).

Lecz kiedy jej ni ma…

Funkcjonowanie w systemach zbliżonych do rodziny jest obecne w historii właściwie od zawsze. Pojęcie rodziny, które zmieniało się i zmienia się na przestrzeni lat, ma ciągle jedno kluczowe założenie – dotyczy relacji co najmniej dwóch osób. Człowiek w swoim życiu potrzebuje relacji, potrzebuje obecności, poczucia bezpieczeństwa. Rodzina zaspokaja w nas potrzebę przynależności, kształtuje naszą emocjonalność i wzorce zachowań. Pomimo że oprócz zalet rodzina może mieć też wady, to nigdy nie powinniśmy zapominać, że to właśnie dzięki rodzinie kształtuje się w nas obraz rzeczywistości i świata. Każdy z nas, bez względu na definicję, pochodzi z jakiejś rodziny, ale tak samo każdy z nas może założyć własną – stworzyć relację z drugim człowiekiem i pokazać mu część swojego świata.