Choroby rzadkie to wrodzone schorzenia o przewlekłym i niejednokrotnie ciężkim postępującym przebiegu. Częstość występowania wielu z nich to zaledwie jeden przypadek na 50–100 tysięcy osób (na świecie opisano już ponad 8 tysięcy takich chorób). Szacuje się, że na te schorzenia cierpieć może nawet co dwudziesta osoba. Większość z nich o tym nie wie. Choroby rzadkie atakują na ogół wiele narządów równocześnie, stąd pacjenci zgłaszają liczne niecharakterystyczne objawy. Rozpoznanie schorzenia trwa czasem wiele lat, a leczenie celowane jest obecnie możliwe tylko w przypadku części chorób rzadkich. Podstawą współczesnej diagnostyki są badania genetyczne[1].
Szacuje się, że na choroby rzadkie cierpi 6–8 procent populacji w Europie, czyli około 27–36 milionów, w tym w Polsce może to być obecnie około 2–3 milionów osób. Liczba ta wciąż rośnie ze względu na coraz bardziej zaawansowane metody badań genetycznych. Aż 80 procent chorób ma podłoże genetyczne, a 50 procent rozpoznań dotyczy dzieci. Widać więc, że jest to poważny problem zarówno dla systemu opieki zdrowotnej, jak i systemu zabezpieczeń społecznych. A tym samym problem ten dotyczy w jakiś sposób nas wszystkich.
Dlaczego trzeba mówić o chorobach rzadkich? Po pierwsze dotykają one mimo wszystko niewielu osób w porównaniu do innych powszechnych chorób. Po drugie z tego samego powodu są bardzo trudne do leczenia i diagnozowania. Małe zainteresowanie środowisk medycznych, niewielka wiedza przekazywana studentom medycyny, a potem problem z diagnozowaniem pacjentów sprawiają, że osoby cierpiące na choroby rzadkie są często skazane na wieloletnią odyseję diagnostyczną i trudności w dostępie do specjalistycznego leczenia. Należy mieć nadzieję, że rosnąca świadomość społeczna spowoduje jeszcze większe zainteresowanie tym tematem i podnosi poziom wiedzy nie tylko wśród społeczeństwa, ale i w środowiskach medycznych czy rządowych.
Jakie trudności napotykają osoby cierpiące na choroby rzadkie?
- Mają problem z uzyskaniem właściwej diagnozy, często jest to wieloletnie zmaganie.
- Złożoność objawów i choroby współtowarzyszące sprawiają, że pacjent najczęściej przez lata nie ma lekarza prowadzącego, który by go znał i wiedział, jak go prowadzić.
- Za każdym razem mierzą się z systemem opieki medycznej tak samo jak inni pacjenci, którzy często potrzebują doraźnej opieki – podczas gdy pacjenci z nieuleczalną bądź przewlekłą chorobą zmagają się z nią latami i potrzebują szybkiego kontaktu ze specjalistą.
- Utrudniony dostęp do specjalistów znających konkretne jednostki chorobowe.
- Brak centrów opieki specjalistycznej, w których pacjent otrzymałby wszelkie informacje i propozycje działań, by poprawiać swoją egzystencję i zdrowie.
- Trudności w dostępie do edukacji odpowiadającej potrzebom pacjentów, często integracja w edukacji nie radzi sobie zupełnie z pacjentami tego typu.
- Brak programów usamodzielniania się dorosłych pacjentów, którzy borykają się z trwałą niepełnosprawnością.
- Uboga oferta rekreacyjna dla pacjentów i ich rodzin.
- Niewielka liczba miejsc opieki wytchnieniowej, która pomaga opiekunom pacjentów odpocząć.
- Społeczne wykluczenie – niska świadomość społeczna, jak reagować na osoby niepełnosprawne lub cierpiące na rzadkie choroby, jak z nimi funkcjonować.
- Trudność w dostępie do leków – często medycyna nie wie, jak leczyć tak rzadkie choroby lub nie ma w danym kraju refundacji zagranicznych leków, które odznaczają się dużą skutecznością – problem leków sierocych (czyli leczących rzadkie choroby, ale z powodu małego zasięgu społecznego sponsorzy niechętnie prowadzą na nich badania ze względów biznesowych).
- Brak kompleksowego i skutecznego wsparcia dla rodzin pacjentów cierpiących na choroby rzadkie (psychologicznego, społecznego, materialnego). Często są oni zostawieni sami sobie. Szukając pomocy i wsparcia, sami zakładają stowarzyszenia i fundacje, które stają się przestrzenią wspierającą pacjentów i ich rodziny.
Jednym z głównych celów działań na arenie europejskiej jest wspólna praca zespołów zajmujących się chorobami rzadkimi, tak aby:
- zmniejszyć liczbę chorujących na choroby rzadkie;
- zapobiec umieralności noworodków i małych dzieci na te choroby;
- chronić jakość życia i możliwości społeczno-ekonomiczne pacjentów cierpiących na choroby rzadkie.
Unia Europejska podejmuje szereg działań, by realizować powyższe cele. Są to między innymi:
- definiowanie, kodyfikacja i sporządzanie spisów chorób rzadkich (bazy danych, opisy, ustanawianie kodów chorób);
- badania naukowe nad poszczególnymi chorobami;
- organizowanie specjalistycznych ośrodków w krajach UE oraz europejskiej sieci referencyjnej dotyczącej chorób rzadkich;
- gromadzenie krajowej wiedzy specjalistycznej na temat chorób rzadkich.
Należy więc wdrażać narodowe plany i strategie dotyczące chorób rzadkich, tak by pacjenci otrzymywali opiekę specjalistyczną i na najwyższym poziomie – medyczną, ale i socjalną. Należy upodmiotowić organizacje pacjenckie – stowarzyszenia i fundacje zajmujące się pacjentami i rodzinami pacjentów, które mają niezwykły potencjał i wiedzę w zakresie leczenia i opieki nad pacjentami cierpiącymi na choroby rzadkie. Należy też w trwały sposób zabezpieczać bazy informacji, badań i opieki nad pacjentami poprzez długoletnie finansowanie i mechanizmy współpracy.
Oto niektóre choroby rzadkie w Polsce i na świecie[2]:
Rzadkie choroby spichrzeniowe |
Rzadkie choroby krwi i szpiku |
Zespół wad wrodzonych |
|
||
Rzadkie choroby deformujące twarz i ciało |
Rzadkie choroby immunologiczne |
Rzadkie choroby neurologiczne |
|
|
Trudno opisywać poszczególne jednostki chorobowe. Warto tu wspomnieć choćby jakieś dwa zespoły wad wrodzonych o różnym spektrum i różnych objawach. Takimi dwoma są np. zespół Leigha i zespół Di George’a. Każdy z nich jest zupełnie odmienną chorobą rzadką.
Zespół Di George’a
Zespół Di George’a znany pod nazwą delacja 22q11 występuje częściej (1 na 2 tysiące urodzeń), niż kiedyś myślano (1 na 11 tysięcy), co czyni z tej choroby jedną z najczęściej (po zespole Downa) występujących wad genetycznych. To dość trudno wykrywalny zespół ze względu na aż 180 objawów występujących u pacjentów w różnej korelacji i czasie.
Jakie są objawy?
- wady serca (80% pacjentów) i nerek;
- rozszczepy podniebienia (też podśluzówkowy ) i nieprawidłowa budowa aparatu mowy;
- dysmorfia twarzy;
- problemy immunologiczne;
- zaburzenia endokrynologiczne;
- wady układu kostnego;
- wady wzroku;
- hipotonia (obniżone napięcie mięśniowe);
- zaburzenia zachowania i rozwoju: spektrum autyzmu, brak koncentracji , nadpobudliwość, problemy w nauce, szczególnie związane z matematyką, uczeniem się pojęć i myśleniem abstrakcyjnym);
- problemy z mową (zrozumieniem mowy, artykulacją – mowa nosowa);
- zaburzenia sensoryczne;
- problemy psychiczne – w okresie nastoletnim ryzyko nasilenia się objawów zaburzeń psychicznych: depresji, lęków, afektywności dwubiegunowej, a nawet schizofrenii, której ryzyko wystąpienia u pacjentów z delecją 22q11 jest większe nawet niż u osób, których rodzic cierpiał na schizofrenię;
- zaburzenia snu i wiele innych.
Osoby cierpiące na delecję 22q11 są zwykle wycofane społecznie, świadome swoich deficytów – często przechodzą drogę pełną niezrozumienia, alienacji, osądzania i braku zrozumienia. Zespół Di George’a jest bowiem jedną z tych wad genetycznych, przy której na pierwszy rzut oka nie widać niepełnosprawności. Dlatego tak ważne jest społeczne zrozumienie, wsparcie i akceptacja pacjentów i ich rodzin.
Wiele osób z delecją 22q11 ma uzdolnienia muzyczne, plastyczne. Pewien odsetek pacjentów kończy nawet studia wyższe. Wiele informacji o zespole Di George’a można znaleźć w stowarzyszeniu pacjentów i ich rodzin pod adresem 22q11 Polska.
Zespół Leigha
Jest zupełnie inną chorobą rzadką – ciężką, o wieloukładowym przebiegu, ostatecznie śmiertelną. Zespół ten jest spowodowany zaburzeniami w mitochondriach, pełniących rolę „elektrowni” w każdej komórce, co prowadzi do szybko postępującej degeneracji ośrodkowego układu nerwowego. Wraz z obumieraniem komórek degeneracja zaczyna obejmować także kolejne części mózgu. Choroba objawia się zazwyczaj we wczesnym dzieciństwie – między trzecim miesiącem a drugim rokiem życia.
Objawami są:
- słaby odruch ssania;
- utrata umiejętności trzymania główki;
- utrata nabytych zdolności motorycznych lub gestów;
- dodatkowo wystąpić może brak apetytu, wymioty, drażliwość, nieustanny płacz.
W miarę postępu choroby, mogą wystąpić dodatkowe objawy:
- ogólne osłabienie;
- brak napięcia mięśniowego;
- przypadki kwasicy mlekowej, która może prowadzić do upośledzenia funkcji oddechowej i pracy nerek;
- problemy z sercem.
Zespół Leigha (encefalopatia martwicza) należy do bardzo rzadkich chorób o podłożu genetycznym. Polega na zaburzonych procesach oddychania komórkowego, co prowadzi do zaburzeń zaopatrzenia tkanek w energię.
Choroba powstaje w wyniku zaburzeń mitochondrialnych (mitochondria – małe organella znajdujące się w większości komórek organizmu). Ujawnia się we wczesnym dzieciństwie i odpowiada za produkcję energii skierowanej do komórek oraz tkanek.
Objawy:
- hipotonia (obniżone napięcie mięśniowe);
- wymioty;
- ataksja (zaburzenie równowagi bądź koordynacji ruchów);
- mały przyrost;
- opóźnienie rozwoju;
- padaczka;
- kwasica mleczanowa – nadmiar kwasu mlekowego, produktu metabolizmu węglowodanowego ciała;
- zaburzenia oddychania;
- zaburzenie funkcji nerek;
- zaburzenia widzenia;
- oftalmoplegia (porażenie niektórych lub wszystkich mięśni oka) – jest typowym objawem wraz z atrofią optyczną (zwyrodnienie nerwu wzrokowego) oraz retinopatią barwnikową, która w konsekwencji prowadzi do ślepoty.
W zespole Leigha chory nie jest w stanie produkować ATP (źródło energii w komórce) w mitochondriach[3]. Chorzy wymagają nieustannej wielospecjalistycznej opieki.
Rodziny i ich chorzy zrzeszeni są w stowarzyszeniu Mali Bohaterowie. Potrzebują pomocy w każdym aspekcie życia. Możemy im pomóc, przekazując datki, ale i wspierać w działaniach na rzecz pacjentów, którzy mają swoje pasje, marzenia i pragnienia.
Choroby rzadkie to wielkie wyzwanie społeczne, medyczne, terapeutyczne, socjalne w każdym kraju. Jednak miarą dojrzałych społeczeństw jest to, jak traktują osoby niepełnosprawne. Zapewnienie odpowiedniej, skoordynowanej, profesjonalnej opieki medyczno- terapeutycznej, rehabilitacyjnej, wsparcia psychologicznego i socjalnego, miejsca w edukacji i zdobywania zawodu wraz z budowaniem miejsc samodzielnego funkcjonowania i niezależności – to jedne z głównych celów, jakie stawiają przed nami choroby rzadkie w Polsce.
[1] https://umed.pl/dzien-chorob-rzadkich-zapraszamy-do-udzialu-w-konferencji/
[2] https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/choroby-genetyczne/na-czym-polegaja-choroby-rzadkie-diagnostyka-i-leczenie-aa-vNWb-ooVU-95b8.html#choroby-rzadkie-klasyfikacja-lista-chorob-rzadkich-w-polsce-i-na-swiecie
[3] http://www.malibohaterowie.org/zespol-leigha/