Z roku na rok obserwuje się u dzieci i młodzieży narastające problemy z nauką, koncentracją, pamięcią. Szczególnie widoczne jest to wśród dzieci młodszych, którym wyjątkowo trudno czasami odnaleźć się w rzeczywistości szkolnej, klasowej. Coraz więcej z nich ma trudności z regulacją własnych emocji, ze skupieniem się na zadaniu, z wysiedzeniem w ławce, z wysłuchaniem poleceń nauczyciela lub zapamiętaniem (a najpierw usłyszeniem) tego, co mają zrobić. Stąd częste opinie o braku gotowości szkolnej.

Na szczęście zmienia się sposób myślenia o podejściu do ucznia przez nauczycieli czy do dziecka przez rodziców i coraz rzadziej już dzięki licznym publikacjom, szkoleniom, popularyzacji wiedzy psychologicznej i pedagogicznej interpretujemy takie zachowania dzieci w kategoriach złej woli lub braku wychowania. Za to coraz częściej staramy się pochylić nad nimi i dostrzec ich autentyczne możliwości lub ich brak.

Psycholog dr Stuart Shanker w swoich licznych badaniach i publikacjach akcentuje kluczowe znaczenie pięciu obszarów funkcjonowania dziecka, a właściwie ich regulacji. Naukowiec zwraca uwagę na aspekt biologiczny, emocjonalny, poznawczy, społeczny i prospołeczny. Obszary te wpływają na siebie nawzajem, a to, jak są wyregulowane, wpływa na całokształt funkcjonowania dziecka – i szkolnego, i domowego, i ogólnie życiowego.

Celem i nauczycieli, i rodziców, ale też dzieci jest optymalna regulacja poszczególnych obszarów, najpierw poprzez właściwe działania opiekunów, a później poprzez samoregulację dzieci.

O co dokładnie chodzi w poszczególnych obszarach? Zobaczmy. Mówiąc o obszarze biologicznym, mamy na myśli poziom energii w układzie nerwowym człowieka. Każda osoba ma inny poziom energii, zależny od sytuacji lub temperamentu. Z obszarem biologicznym wiąże się umiejętność przetwarzania bodźców napływających do organizmu – dźwięków, obrazów, wrażeń dotykowych, zapachów, smaków. Odpowiedzią na zbyt dużą ilość bodźców może być nadmierna stymulacja dziecka, które staje się nadpobudliwe, reaguje na wszystkie bodźce, nie odróżnia bodźców istotnych od nieistotnych lub przeciwnie – zbytni przesyt bodźcami może wywoływać postawę wycofania się, odcięcia od otoczenia, czyli przejścia w stan zmniejszonej czujności. Przekłada się to na zbyt duży lub zbyt mały poziom energii potrzebnej do uważnego podjęcia zadań.

Obszar emocjonalny to obecność emocji, pozytywnych i negatywnych. Może być (i zazwyczaj u dzieci jest) rozregulowany, kiedy mamy do czynienia z nadmierną ekscytacją wobec wydarzeń pozytywnych lub nadmierną frustracją w przypadku trudności. Żadna z tych skrajności nie służy zrównoważonemu funkcjonowaniu, czy to w domu, czy w szkole.

Kolejny obszar to obszar poznawczy wiążący się z pamięcią, uwagą, nabywaniem i zapamiętywaniem informacji oraz rozwiązywaniem problemów. Regulacja w tym obszarze polega na skupieniu, na logicznym myśleniu, na koncentracji na rzeczach istotnych, ignorowaniu spraw drugorzędnych.

Obszar społeczny oznacza rozumienie różnych sytuacji społecznych, zdolność ich oceny i adekwatne do oceny zachowanie. Prowadzi to do umiejętności współpracy z innymi, zabawy, wchodzenia w interakcje.

Wreszcie obszar prospołeczny oznacza zachowania pozytywne wobec innych (np. pomoc) prowadzące do przyjaźni, akceptacji, przynależności społecznej. Podłożem działań prospołecznych jest empatia.

W praktyce obszary te będą się uwidaczniały w następujący sposób – na przykład dziecko jest świadkiem konfliktowej sytuacji między kolegami. Obszar poznawczy będzie odpowiadał za to, że w ogóle tę sytuację zauważy, obszar biologiczny i emocjonalny będą odpowiadały za to, jak zachowa się w danej sytuacji, obszar społeczny pozwoli rozumieć, co czują uczestnicy zdarzenia, a obszar prospołeczny pozwoli zrobić coś, aby konflikt rozładować.

Wszystkie te obszary – odpowiednio wyregulowane – odpowiadają też za funkcjonowanie w klasie czy w domu: za uważne słuchanie dorosłego, za wykonywanie poleceń, za podejmowanie zadań, za skupienie się na zadaniu, za współpracę w grupie i tak dalej.

Znajomość poszczególnych obszarów, objawów ich rozregulowania i sposobów ich regulowania jest właśnie zadaniem domowym dla nas, dorosłych. Tylko od tego, czy je sumiennie wykonamy, zależy w dużym stopniu łatwiejszy szkolny start dziecka lub harmonijne funkcjonowanie w domu. W następnych artykułach odrobimy to zadanie wspólnie, przyglądając się poszczególnym obszarom i temu, co można zrobić, aby skutecznie je regulować.