Otępienie naczyniopochodne (ang. Vascular dementia – VaD) to choroba, która spowodowana jest zanikiem neuronów w następstwie niewydolności patologicznie zmienionych naczyń mózgowych. VaD często mylony jest z innymi chorobami neurozwyrodnieniowymi, a najczęściej otępiennymi. VaD w przeciwieństwie np. do choroby Alzheimera (która postępuje powoli) przejawia się nagłym bądź stopniowym początkiem (czasami związanym z bezpośrednim wystąpieniem udaru). Właśnie ten nagły początek również historycznie uważany jest za jeden z charakterystycznych objawów, tak samo jak skokowy przebieg narastania zaburzeń funkcji poznawczych.

Epidemiologia

„Otępienie naczyniopochodne najczęściej uważa się za drugą pod względem częstości występowania przyczynę zaburzeń funkcji poznawczych. Zarówno zapadalność, jak i chorobowość VaD wzrasta wraz z wiekiem. Chorobowość w krajach europejskich, w zależności od użytych kryteriów i wieku badanej grupy, określa się na 2,1–16,3%. Na wystąpienie deficytu funkcji poznawczych w wyniku zmian naczyniopochodnych bardziej narażeni są mężczyźni, szczególnie do 75. roku życia” ~ dr n. med. Anna Barczak.

Otępienie naczyniopochodne jest przyczyną około 10–15% przypadków zaburzeń poznawczych i zachowania w starszym wieku. Przy dalszej diagnostyce u takich osób stwierdza się zmiany o charakterze miażdżycowym (co jest najczęstszą przyczyną), dużo rzadziej dostrzec można zmiany obejmujące małe naczynia krwionośne.

Podział VaD

Bardzo często VaD nie jest osobną jednostką chorobową, ale występuje jako otępienie o charakterze mieszanym. Objawy VaD są bardzo różnorodne, ponieważ zależą od lokalizacji w mózgu, która została objęta przez zmiany miażdżycowe czy też zmiany w obrębie małych naczyń krwionośnych. Jednak najczęściej spotykane w praktyce są objawy spowodowane otępieniem podkorowym (czyli takim, które dotyczy struktur jąder podkorowych czy też istoty białej podkorowej). Deficyty w tych obszarach prowadzą do specyficznych objawów:

  • Nietrzymania moczu
  • Patologicznych odruchów chwytnych
  • Zaburzeń motorycznych
  • Zespołu parkinsonowskiego
  • Odhamowania zachowania
  • Braku dystansu
  • Braku krytycyzmu
  • Wesołkowatości
  • Objawów móżdżkowych

Ze względu na przyczynę oraz charakter zmian (patogenezę) otępienie naczyniopochodne możemy podzielić na:

  1. Zmiany w dużych naczyniach korowych
  2. Poudarowe zmiany wielozawałowe
  3. Zawał w miejscu strategicznym
  4. Zmiany w małych naczyniach
  5. Niedostateczna perfuzja z powodu uogólnionej niewydolności krążenia mózgowego
  6. Podkorowa choroba niedokrwienna z otępieniem

Szczególnie niebezpieczne jest otępienie naczyniopochodne w przebiegu wielozawałowym. Początek objawów jest wtedy bardzo gwałtowny, a przebieg choroby skokowy. To otępienie często spowodowane jest udarami płatów czołowych, co ściśle wiąże się z zaburzeniami równowagi, labilnością emocjonalną i ograniczeniem funkcji poznawczych.

MIXED czyli otępienie mieszane

Lekarze zwracają uwagę, że otępienie naczyniopochodne może być groźniejsze od choroby Alzheimera, gdyż z badań klinicznych wynika, że szybciej prowadzi do śmierci (średni czas przeżycia od postawienia diagnozy wynosi od 3 do 5 lat). Najczęściej jednak te dwa otępienia łączą się ze sobą, tworząc jednostkę o charakterze mieszanym. Tak jak jest przeważnie w przebiegu otępienia poudarowego (rozwijającego się u chorych po udarze mózgu), które może być spowodowane zarówno przez zwyrodnienie alzheimerowskie mózgu, jak i zmiany pierwotnie miażdżycowe. Zatem nazwa ta (otępienie poudarowe) odnosi się jedynie do związku czasowego objawów otępienia z udarem. Szacuje się, że wcześniej wspomniane otępienie mieszane (współwystępowanie zwyrodnienia alzheimerowskiego i uszkodzenia o charakterze naczyniopochodnym) występuje nawet u 25–40% przypadków otępienia w wieku podeszłym.

Czynniki ryzyka

Do czynników ryzyka rozwoju VaD zalicza się, podobnie jak w innych otępieniach, przede wszystkim wiek. Drugim bardzo ważnym czynnikiem jest niski poziom wykształcenia, co przekłada się z jednej strony na mniejszą rezerwę poznawczą, a z drugiej – na prowadzenie niehigienicznego trybu życia i większe narażenie na naczyniopochodne czynniki ryzyka, takie jak: nieleczone nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, hiperlipidemia, nadużywanie nikotyny, alkoholizm. Wymienione czynniki ryzyka stanowią przyczynę zawałów mięśnia serca, udarów mózgu, szczególnie gdy narażenie występowało w wieku średnim. Do tej grupy należą także zaburzenia przepływu mózgowego będące wynikiem zaburzeń rytmu serca, najczęściej jest to migotanie przedsionków – Characterization of risk factors for vascular dementia.

Mam problem – co dalej?

Postępowanie diagnostyczne w przypadku zauważonych deficytów poznawczych zawsze powinno opierać się na ścisłej współpracy między specjalistami: lekarzem rodzinnym, neurologiem, neuropsychologiem, badaniami obrazowymi oraz badaniami laboratoryjnymi. Głównym problemem w diagnostyce takich chorób jest różnicowanie z innymi jednostkami otępiennymi. W przypadku VaD szczególną uwagę powinniśmy poświęcić na różnicowanie otępienia naczyniopochodnego z otępieniem alzheimerowskim oraz DLB, czyli otępieniem z ciałami Lewy’ego. W przypadku tego drugiego cechami wspólnymi są takie objawy, jak: zmienny przebieg, deficyt funkcji wykonawczych, zaburzenia wzrokowo-przestrzenne, zespół parkinsonowski. Tutaj cechą, która jest nietypowa dla VaD, a występuje w przebiegu DLB, są omamy wzrokowe oraz nadwrażliwość na neuroleptyki. Bardzo istotne jest także badanie RM, które w przypadku VaD wykaże liczne zmiany naczyniopochodne.

Jaka jest w tym wszystkim rola neuropsychologa? Przede wszystkim realizacja kompleksowych badań neuropsychologicznych, które powinny obejmować szerokie spektrum zaburzeń związanych z naczyniopochodnym uszkodzeniem mózgu, ze szczególnym uwzględnieniem uszkodzeń podkorowych. Testy diagnostyczne powinny skupiać się na takich funkcjach, jak: pamięć, myślenie abstrakcyjne, osąd, afazja, apraksja i agnozja, orientacja, uwaga, funkcje wykonawcze oraz szybkość procesów myślowych. Bardzo ważną rolą psychologa jest także wykluczenie obecności innych czynników psychologicznych jak np. depresja czy zaburzenia świadomości.

Leczenie

Zmiany naczyniowe w mózgu są nieodwracalne, dlatego postępowanie w takich przypadkach powinno opierać się na profilaktyce wtórnej chorób naczyniowych. Bardzo istotne jest leczenie nadciśnienia tętniczego oraz modyfikacja potencjalnych czynników ryzyka, o których mogliśmy przeczytać wcześniej. Złe nawyki w życiu codziennym często nie są widoczne, kiedy jesteśmy młodzi. Mogą mieć jednak bardzo poważne konsekwencje na dalszych etapach naszego rozwoju. Pamiętajmy – dbajmy o siebie i bliskich.