Jedną z najczęściej występujących chorób przewlekłych wieku rozwojowego jest cukrzyca typu 1 (insulinozależna – przewlekły proces charakteryzujący się częściowym lub całkowitym zniszczeniem komórek beta wysp trzustkowych, co skutkuje progresywnym upośledzeniem syntezy insuliny). Jest to choroba nie tylko przewlekła, ale też nieuleczalna. Pojawienie się cukrzycy u dziecka stanowi wyzwanie nie tylko dla osoby dotkniętej chorobą, ale także dla całej jego rodziny. Leczenie wymaga codziennych pomiarów glikemii, restrykcyjnych diet, zmian nawyków związanych z aktywnością fizyczną, a także odpowiednim (zmiennym) dawkowaniem insuliny. „Dzieci muszą wielokrotnie w ciągu doby monitorować swoją glikemię oraz prawidłowo wprowadzać niezbędne korekty (związane z dawką potrzebnej insuliny), co sprawia, że żyją pod ciągłą presją i w cieniu cukrzycy. Zróżnicowana aktywność fizyczna, trudne do przewidzenia posiłki, szczególnie u małych dzieci, podjadanie w połączeniu ze zmianami hormonalnymi u nastolatków powodują, że dobre wyrównanie metaboliczne staje się wyzwaniem. Badania pokazują, iż lęk przed hipoglikemią, ostrymi i potencjalnie zagrażającymi życiu powikłaniami jest powszechny u pacjentów z cukrzycą typu 1 i wśród ich rodzin” ~ L.Gonder-Frederick.

Co o mnie wiesz?

„Cukrzyca w okresie dorastania stanowi istotną przeszkodę w realizacji zadań rozwojowych; jest zagrożeniem fizycznego, psychologicznego oraz społecznego istnienia; zakłóca równowagę emocjonalną”~ R. Smoczkiewicz.

Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na stan psychiczny dziecka dotkniętego cukrzycą są przekonania na temat choroby. W psychologii jednym z najbardziej popularnych modeli jest model Leventhala, który wyróżnia cztery cechy jej poznawczej reprezentacji: tożsamość choroby, przyczyny, konsekwencje i czas trwania. W przypadku chorego dziecka kształtowanie wyobrażenia choroby jest jeszcze bardziej skomplikowane. Często rówieśnicy nie posiadają wiedzy z jej zakresu i nie rozumieją konieczności stosowania specjalistycznych diet czy też przymusowej rezygnacji z zespołowych aktywności fizycznych, które na etapie rozwojowym stanowią ważną podstawę nawiązywania relacji szczególnie w grupie chłopców. Jak wskazują badania, w grupie dziewczynek dodatkowym czynnikiem wpływającym na zwiększenie ryzyka wystąpienia depresyjności jest lęk przed zwiększeniem masy ciała spowodowanym przyjmowaniem insuliny. Ogólne niezadowolenie z wyglądu własnego ciała oraz obawa przed opinią rówieśniczek często prowadzi do nieprzestrzegania odpowiednich wzorców odżywiania i nieodpowiedniego regulowania dawek insuliny, co często skutkuje konfliktami z rodzicami.

Cukrzyca a depresyjność

Istnieje wiele badań wskazujących na zwiększone ryzyko występowania zaburzeń psychicznych u osób chorych na cukrzycę. Niektóre wykazują także tendencję do wzrostu tych zaburzeń w okresie dorastania (33–42% populacji). Zaburzenia depresyjne współwystępujące z cukrzycą u młodych ludzi nabierają szczególnej wagi z kilku powodów:

  • u dzieci dotkniętych cukrzycą znacznie częściej występują myśli i próby samobójcze,
  • przebieg depresji może być u nich poważniejszy niż u dorosłych i może mieć większe prawdopodobieństwo nawrotu niż u młodzieży zdrowej,
  • dodatkowo może łączyć się z zaburzeniami adaptacyjnymi i odżywiania,
  • objawy te nasilają się wraz z długością trwania choroby oraz wiekiem.

Nie tylko młodzież

Niezwykle istotne jest zwrócenie uwagi nie tylko na młodzież powyżej 12 roku życia (1 na 5 dzieci z cukrzycą), u której zazwyczaj objawy depresji są łatwiej dostrzegalne, ale także na dzieci w wieku 1–5 lat (1 na 12 dzieci z cukrzycą), u których również występuje zwiększona depresyjność niż u rówieśników. W tej grupie wiekowej ciężko zauważyć specyficzne dla depresji objawy, a te widoczne często są tłumaczone przez rodziców czy też pedagogów gorszym dniem, przeziębieniem czy też jednym z etapów rozwoju dziecka albo złym zachowaniem. Warto zatem zwrócić uwagę, czy dziecko nie zmaga się z „cichym potworem”. S. Szymańska zwraca w swoich pracach uwagę na specyficzne wzorce, którymi mogą charakteryzować się dzieci i młodzież zmagający się z chorobą cukrzycową typu 1: „W kontaktach społecznych wykazują skłonność do wycofywania. Dziewczęta chorujące na cukrzycę są mniej stabilne emocjonalnie niż zdrowe rówieśniczki. Łatwiej popadają w rozdrażnienie oraz wykazują więcej cech neurotycznych. Dzieci są niezadowolone z życia, a radzenie sobie z codziennymi kłopotami jest dla nich trudniejsze”.

Tematem zajęli się także specjaliści, którzy zalecają, aby jednym z przesiewowych i wczesnych wskaźników zwiększonego ryzyka wystąpienia depresyjności u dzieci był poziom HbA1c (badanie wykorzystywane do oceny wyrównania cukrzycy i ryzyka rozwoju przewlekłych powikłań), który w badaniach koreluje istotnie z występowaniem depresji.

Co możesz dla mnie zrobić?

Uważam, że temat występowania depresyjności u dzieci i młodzieży chorujących na cukrzycę typu 1 jest niezwykle istotny i wymaga dalszych badań, szczególnie ze względu na wciąż wzrastającą liczbę młodych ludzi dotkniętych tą chorobą. Jako psycholodzy powinniśmy zwrócić lekarzom szczególną uwagę na dzieci, u których wystąpić mogą pierwsze symptomy wskazujące nie tylko na zaburzenia żywienia czy adaptacyjne, ale także właśnie depresyjne (w szczególności myśli samobójcze). Niezwykle ważną rolę odgrywają też w tym kontekście rodzice, którzy najlepiej znają swoje dziecko i mogą jako pierwsi dostrzec zmiany w żywieniu czy też podejściu do codzienności i kontaktach z innymi. Stając w obliczu diagnozy, która często jest niezwykle trudna do przyjęcia dla całej rodziny, gdyż wiąże się z wieloma zmianami w codziennym rytmie dobowym, zadaniem rodziców jest zapewnienie dziecku bezpiecznej przestrzeni, w której będzie miało możliwość wykreowania takiego obrazu choroby, który nie będzie stanowił w jego głowie ograniczenia możliwości rozwoju. Z kolei rolą pedagogów jest zorganizowanie rówieśnikom takich uświadamiających zajęć, które zmniejszą trud oraz skrócą czas potrzebny dziecku dotkniętemu chorobą cukrzycową na odnalezienie się z nowymi doświadczeniami w starym środowisku.

 

Źródła:
  • Gonder-Frederick L., Nyer M., Shepard J.A, Vajda K., Clarke W. Assessing fear of hypoglycemia in children with Type 1 diabetes and their parents.
  • Guthrie D., Bartocas C., Jarosz-Chobot P., Konstantinova M.: Psychosocial issues for children and adolescents with diabetes: overview and recommendations.
  • Jarosz-Chobbot, P., Otto-Buczkowska, E.: Epidemiologia cukrzycy zależnej od insuliny (IDDM).
  • Smoczkiewicz R.: Psychologiczne aspekty cukrzycy dzieci i młodzieży.
  • Szymańska: Osobowość młodzieży chorej na cukrzycę.
  • Szymańska: Występowanie objawów depresyjnych u młodych diabetyków i ich związek z efektywnością leczenia cukrzycy.