Profilaktyka w szkole jest jednym z trzech najważniejszych programów realizowanych w polskiej oświacie. Obok programu nauczania, programu wychowawczego profilaktyczny program szkolny stanowi często dodatek, który trzeba wypełnić, by w pełni realizować edukację dzieci i młodzieży. Szkoły często kładą mały nacisk na jakość i adekwatność programu profilaktycznego. A dziś młodzi ludzie, jak nigdy dotąd, są zagrożeni zachowaniami ryzykownymi, niebezpiecznymi, uzależniającymi – poprzez niespotykaną dotychczas skalę cyfryzacji, dostępu do informacji, mediów, Internetu, a co za tym idzie nowych zagrożeń. Wydaje się, że współczesna szkoła nie nadąża za tak błyskawicznymi zmianami wśród społeczeństwa.

Czym jednak jest profilaktyka? Czy jest konieczna?

Profilaktyka ogólnie rozumiana jest jako: „działanie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom; ogólnie: stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, katastrof itp.” (Mały Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997). Szeroko rozumiana profilaktyka uniwersalna, której podlegamy wszyscy, jest częścią działań na rzecz zdrowia. Od edukacji publicznej, jaką są np. kampanie na rzecz badań profilaktycznych, poprzez profilaktykę aż do działań leczniczych, a kończąc na podtrzymywaniu efektów terapii w sytuacji leczenia.

Dlaczego tego typu działania w szkole nie powinny zostać zepchnięte do tabelki, odhaczonego punktu w prowadzeniu szkoły ? Dlatego właśnie, że profilaktyka uniwersalna (szeroko rozumiana – jako program dla każdego człowieka) ma za zadnie rozwijanie umiejętności życiowych, a tym samym zaspokajanie potrzeb okresu dorastania. Mówimy tu o radzeniu sobie ze stresem, rozwiązywaniu konfliktów, nawiązywaniu relacji, umiejętności komunikacji, budowaniu pozytywnego obrazu siebie, umiejętności podejmowania decyzji, rozpoznawaniu i wyrażaniu uczuć, samokontroli, asertywności, relaksacji i jeszcze wielu innych.

Profilaktyka w szkole często jest zawężana do profilaktyki selektywnej – skierowanej na konkretne problemowe czy ryzykowne zachowania oraz uzależnienia, takie jak: nadużywanie substancji psychoaktywnych (alkoholu, tytoniu, narkotyków). Jednak nie wyczerpują one obecnych zachowań problemowych dzieci i młodzieży. Najpowszechniejszymi są teraz: fonoholizm, nadmierne używanie komputera, Internetu, zachowania agresywne, stosowanie i doświadczanie przemocy, cyberprzemoc, hazard, zaniedbywanie obowiązków szkolnych, wagary, drobne wykroczenia, przedwczesna aktywność seksualna, próby samobójcze, zaburzenia odżywania. Dlatego mądrze prowadzony i przemyślany program profilaktyczny może stać się szansą na zapobieganie lub realne towarzyszeniem dzieciom i młodzieży u progu ryzykownych zachowań.

Atrakcyjny program profilaktyczny?

W szkole najczęściej przybiera on wciąż postać zajęć-pogadanki ze szkolnym pedagogiem lub psychologiem. Staje się często kolejną nudną lekcją szkolną, nisko ocenianą przez dzieci i młodzież. Program profilaktyczny powinien przybrać ciekawą postać spotkania z człowiekiem spoza systemu szkolnego. Mieć atrakcyjną, wieloaspektową postać warsztatów aktywizujących młodzież na wielu poziomach: emocjonalnym, społecznym i intelektualnym. Jest cały szereg programów rekomendowanych, które można znaleźć w Banku Programów Rekomendowanych (https://programyrekomendowane.pl/). Spełniają one wysokie standardy i wymogi dla takich działań.

Oczywisty jest fakt, że programy rekomendowane prezentują wysoką wartość. Są sprawdzone i prowadzone przez doświadczonych liderów, mentorów i specjalistów.

Dlaczego więc szkoły wciąż nie sięgają po te najlepsze, najbardziej wartościowe i aktualne programy profilaktyczne?

Częstym powodem jest brak przeświadczenia dyrekcji, organów prowadzących szkoły o niezwykle cennej wartości kompleksowego sposobu prowadzenia edukacji dzieci i młodzieży, gdzie równorzędnym aspektem edukacji jest troska o ich prawidłowy rozwój psychiczny, emocjonalny i społeczny. Jeśli organy prowadzące szkołę, dyrekcja nie podkreślają wagi tego typu działań w szkole, skupiając się głównie na wynikach uczniów na testach, olimpiadach i egzaminach, inni nauczyciele, a nawet pedagodzy nie będą w stanie kompleksowo pracować z dziećmi i młodzieżą. Skuteczność i efektywność edukacji nie może pominąć tak ważnego, jeśli nie najważniejszego aspektu, jakim jest wychowanie i kształtowanie psychiki młodego człowieka.            

Kolejnym powodem jest brak aktualnej, rzetelnej i merytorycznej wiedzy na temat obecnej oferty programów, które można realizować w szkole, oraz nierozpoznanie szczegółowych potrzeb uczniów.

Po trzecie brakuje zasobów do organizacji takich programów: od finansowych po osobowe i lokalowe.

Kolejnym argumentem, wydaje się najbardziej realnym i dotkliwym, jest brak miejsca w programach nauczania, podstawach programowych na zajęcia i warsztaty dotyczące profilaktyki. Podstawy programowe są tak przeładowane treściami i informacjami, a tym samym ilością lekcji oraz zadań domowych, że szkoły okrajają zajęcia profilaktyczne do absolutnego minimum.

Poważnym zagadnieniem jest także brak zainteresowania rodziców, by programy profilaktyki uniwersalnej i selektywnej były realizowane poważnie i były umieszczane na odpowiednim miejscu w hierarchii edukacyjnej. Rzadko spotyka sie rodziców, którzy wybierają szkołę uwzględniając także ten aspekt w edukacji swoich dzieci.

Czy jednak ta droga jest słuszna? Czy dzieci i młodzież nie potrzebują dzisiaj dużo bardziej wspierania w swoim rozwoju psychicznym, emocjonalnym, społecznym niż tylko suchej wiedzy mierzonej i ocenianej ? Jeśli my, dorośli, nie zaczniemy traktować młodych ludzi bardziej podmiotowo, jeśli nie zatrzymamy lawiny, którą nasze dzieci są zalewane, jeśli nie nauczymy ich koncentrować się na człowieku, na dobrych relacjach, na wartościach, takich jak dobro, jeśli nie pokażemy im prawdziwego piękna, jeśli nie zachęcimy ich do tworzenia wokół siebie twórczego środowiska oraz nie będziemy stali po stronie prawdy – nie osiągniemy wspólnego sukcesu, jakim jest szczęśliwe życie młodych ludzi.